Als matroos die vanuit de Oost gevaren had, kwam hij op een vrachtschip in 1873 in de Verenigde Staten aan, in de hoop dat hij in dit land een toekomst zou vinden. Suriname, zijn geboorteland kon hem niks bieden. Zijn naam was Jan Ernst Matzeliger en hij zou de geschiedenis ingaan als de uitvinder van de zwikmachine voor schoenen.
Hij werd als Jan Ernst Martzil (later werd zijn naam tot twee keer toe veranderd) geboren op de plantage ‘Twijfelachtig’ aan de Cotticarivier op 15 september 1852 als zoon van de Duitse ingenieur Ernst Carel Martzilger en de zwarte Magdalena Classina Ferrand. Het is niet bekend of Jan Ernst samen met zijn moeder vòòr 1863 vrij werd verklaard of dat de moeder voordat haar zoon werd geboren haar vrijheid kreeg.
Jan Ernst werd grootgebracht door een zuster van zijn vader, Maria Jacoba Henriëtte Martzilger. Eigelijk heeft hij nooit onderwijs genoten, maar toch leek hij al op zeer jonge leeftijd een aangeboren talent te bezitten voor de beginselen van werktuigkunde. Als tienjarige ging Martzilger in de leer op de machinewerkplaats van de Dienst der Koloniale Vaartuigen (voorloper van de Scheepvaart Maatschappij) aan de Saramaccastraat in Paramaribo. Deze werkplek stond bekend als Frinkibaka, wat betekent: achter op het erf van Fraenkel. Hier werkte Jan Ernst tot zijn negentiende, waarna hij de kans kreeg om eerst als kajuitjongen en daarna als matroos op een schip te werken.
In de Verenigde Staten schreef hij zich vervolgens in als John Earnst Martzeliger, de Amerikaanse uitspraak voor Jan Ernst Martzilger. Op 25-jarige leeftijd kwam Martzeliger uiteindelijk, na allerlei baantjes in Philadelphia en Boston gehad te hebben, in Lynn terecht waar hij in een schoenenfabriek kon werken als machinearbeider. Daar hoorde hij de zwikarbeiders zeggen dat hun superieur werk buiten het bereik van elke machine moest blijven. Ondanks het feit dat de woorden niet voor hem bedoeld waren, zag hij er een uitdaging in en nam hij het besluit zich te gaan wijden aan de constructie van de zwikmachine. Rond die tijd nam hij de Amerikaanse nationaliteit aan en werd zijn naam definitief gewijzigd in Jan Ernst Matzeliger.
Schoenencrisis
‘It couldn’t be done’. Met deze woorden werd Jan Ernst Matzeliger gekarakteriseerd door de United Shoe Machinery Corporation, in een brochure aan haar aandeelhouders. De ontwikkeling van de Amerikaanse schoenenindustrie bevond zich tussen de jaren 1870 en 1885 in een crisis, die was ontstaan door de onmacht van de schoenenproducenten om te voldoen aan de groeiende vraag naar schoenen als gevolg van de Amerikaanse Burgeroorlog van 1861 tot 1865. Dat kwam doordat men er nog steeds niet in geslaagd was een machine te construeren, die het zwikwerk kon overnemen van arbeiders die het met de hand deden. Voor alle andere schoenbewerkingen waren er al machines uitgevonden in de periode van 1870. Maar door het ontbreken van een zwikmachine was de mechanisatie in de schoenenindustrie niet compleet. Zwikken betekent het vormen van de schoen en er is een gevoel nodig bij het trekken van het leer, dat vele verschillende soorten kent, om de juiste vorm van de leest te krijgen. Die gevoeligheid vertalen in de constructie van een machine leverde de meeste moeilijkheden op.
Nabootsing
Matzeliger bestudeerde de hand- en vingerbewegingen van zwikkers nauwkeurig tot hij volledig inzicht had in de hele operatie. In de weinige uren die hem na zijn dagelijkse werk restten, begon hij een model te maken van stukken hout, sigarenkistjes en eindjes draad die hij hier en daar had opgeraapt. Het model moest een nabootsing zijn van de bewegingen die door zwikkers gemaakt werden. Ondanks pogingen zijn plan geheim te houden, lekte het toch uit. Het gevolg hiervan was dat er gehoond en gelachen werd om het idee van de ‘Dutch Nigger’, maar niets hield hem tegen. Het model dat hij na zes maanden in 1880 af had, gaf hem de overtuiging dat hij op de goede weg was.
Nadat Matzeliger genoeg afgedankte machineonderdelen en andere stukken metaal verzameld had, ging hij zonder enige hulp van start. De bouw van het ijzeren model nam vier jaren in beslag waardoor hij vermoeid raakte en zelfs honger leed. Toch nam hij zich voor door te bijten tot het eind, hoe zwaar dat hem ook zou vallen. Inmiddels was zijn werk op het punt gekomen dat hij een recht op zijn uitvinding zou moeten verwerven, maar over het geld dat hij hiervoor nodig had, beschikte hij niet. Twee inwoners van Lynn bleken toen bereid Matzeliger financieel te helpen indien zij een derde deel van de opbrengst van de uitvinding kregen.
In 1883 kreeg hij octrooi op zijn zwikmachine en in de lente van 1885 was zijn machine klaar voor de proef in de fabriek. En in mei van hetzelfde jaar leverde de machine een recordproductie op van 75 paar damesschoenen.
Doordat het resultaat van zijn tweede model bevredigend was kon Matzeliger beginnen te werken aan zijn derde (verbeterd) model. Met twee andere financiers vormde hij samen een vennootschap die de Consolidated Lasting Machine Company heette en die zich ten doel had gesteld de machine in een groot aantal te produceren. Matzeligers recht hierin was dat hij in ruil voor zijn octrooi een zeker bedrag aan aandelen zou krijgen. Naarmate Matzeliger zich intensiever stortte op de verbetering van zijn product, begon de interesse in zijn machine onder de schoenfabrikanten te groeien. Het aantal loftuitingen aan zijn adres was groot, maar aan de andere kant kwamen arbeiders in verzet tegen de machine. En het product dat door Matzeliger gemaakt was, ‘the niggerhead laster’ zoals het neerbuigend genoemd werd, had zijn weg voorgoed gevonden in de schoenindustrie.
Tuberculose
Matzeliger heeft nooit kunnen genieten van het succes van zijn machine. Hij liep in 1886 tuberculose op en mocht zijn kamer daarom niet meer verlaten. Maar zelfs in deze toestand werd er onder zijn leiding gewerkt aan een vierde, verbeterd model van de zwikmachine. Voordat deze af was, stierf Matzeliger op 24 augustus 1889 op 36-jarige leeftijd in Lynn. Hij is arm gestorven, omdat de productie van zijn machine nog niet winstgevend was. Zijn aandelen in de Consolidated liet hij na aan zijn kerk, waardoor deze haar hypotheekschuld kon betalen. Naarmate de jaren verstreken, heeft de machine vele verbeteringen ondergaan, maar de basis van Matzeligers machine is onveranderd gebleven.
In zijn geboorteland Suriname is Matzeliger heden ten dage vrij onbekend onder de bevolking, maar in de Verenigde Staten bestaat er ter ere van hem een Matzeligerbrug, een Matzeligerpostzegel en een Matzeligerpuzzel. Dankzij Matzeliger wordt Lynn ‘Shoe Capital of the world’ genoemd. Tijd voor een standbeeldje op het Onafhankelijkheidsplein?
Beter af zonder schoen
Matzeliger mag dan wel die wonderbaarlijke schoenzwikmachine hebben uitgevonden, uit onderzoek van een andere Surinamer is gebleken dat het behoorlijk ongezond is om schoenen te dragen. In 2004 concludeerde landgenoot Kenneth Lamur dat de voeten van de binnenlandbewoners van Suriname er aanmerkelijk beter aan toe zijn dan die van stadse mensen. Vooral de grote teen lijdt onder het schoenen dragen.Lamur verrichtte zijn onderzoek in Nederland en zijn geboorteland Suriname. Hij stelde vast dat de bewoners van het Surinaamse regenwoud, die doorgaans op blote voeten lopen, nauwelijks last hebben van schuine grote tenen. Ook boeren die in de rijstvelden werken, en deze arbeid veelal op blote voeten doen, hebben voeten die hun juiste vorm behouden. Omdat die verende ondergrond van zand of klei een natuurlijke weerstand biedt aan de voetzool. In de grote stad, met haar harde stoeptegels en asfalt ligt dat natuurlijk anders. Vandaar dus die schoen.In schoendragend Nederland zag Lamur dat de meeste mensen een grote teen hebben die fors naar binnen groeit. In veel gevallen ondervinden de dragers hier de nodige lichamelijke hinder van. Wondjes en ontstekingen kunnen eenvoudig ontstaan, terwijl in de ergste gevallen rugpijn en klachten aan de enkel- en kniegewrichten de schoenendrager kunnen tarten.
Vooral schoenen met een smalle neus zijn uit den boze voor voeten die hun natuurlijke vorm willen behouden. De grote teen komt in deze schoenen ernstig onder druk te staan, waardoor het schuin groeien extra wordt bevorderd. De bevindingen van Lamur zijn vastgelegd in het proefschrift Forefoot biomechanics, an in vitro and in vivo study, waarop hij promoveerde. Hij heeft zijn onderzoeksresultaten aangeboden aan fabrikanten van schoenen en hen geadviseerd de vorm van het schoeisel te veranderen. Voor zover bekend zonder al teveel succes. Die zweren liever bij Matzeliger dan bij Lamur. En dus zullen de grote tenen voorlopig schuin blijven groeien.
ARMAND SNIJDERS
Nu populair
